Aπολογισμός Ημερίδας 'Αρχεία και Πολιτισμικές Αναγνώσεις'

Με ιδιαίτερα μεγάλη επιτυχία διεξήχθησαν οι εργασίες της Ημερίδας με τίτλο 'Αρχεία και Πολιτισμικές Αναγνώσεις' συνδιοργάνωσης της Ερευνητικής Ομάδας "Πληροφορία: Ιστορία, Ρύθμιση, Πολιτισμός' (IHRC) του Ιονίου Πανεπιστημίου με επικεφαλής την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Δικαίου της Πληροφορίας Μαρία Κανελλοπούλου-Μπότη και της Ομάδας Έργου 'Από την Κατά νόμο κατάθεση στην ιστοσυγκομιδή έργων στις δημόσιες βιβλιοθήκες - σύγχρονες εφαρμογές δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας, WebLibLaw' του Ιονίου Πανεπιστημίου, την Παρασκευή 15 Μαρτίου 2019, ώρα έξι με εννέα το βράδυ στο Μεγάλο Αμφιθέατρο του Ιονίου Πανεπιστημίου. Tην Ομάδα Έργου WebLibLaw, το οποίο αφορά κατά ένα μέρος και τα αρχεία, αποτελούν ο Μαρίνος Παπαδόπουλος, Δικηγόρος ΔΝ (επιβλέπων), η Παρασκευή Γκανάτσιου, υπ. Δρ του ΤΑΒΜ Ιονίου Πανεπιστημίου και ο Χρήστος Ζαμπακόλας, Δρ Αρχειονομίας και διδάσκων στο ΤΑΒΜ, ενώ την εποπτεία του έργου έχει η Αν. Καθηγήτρια Μαρία Κανελλοπούλου-Μπότη.

Οι εγγραφές των συμμετεχόντων ξεπέρασαν τις 180, ενώ οι εργασίες παρακολουθήθηκαν με αμείωτο ενδιαφέρον από μέλη ΔΕΠ, διδάσκοντες και διοικητικά στελέχη του Ιονίου Πανεπιστημίου, αποφοίτους του Ιονίου Πανεπιστημίου, προπτυχιακούς, μεταπτυχιακούς φοιτητές και υποψήφιους διδάκτορες του Τμήματος Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Μουσειολογίας και άλλων Τμημάτων του Ιονίου Πανεπιστημίου, στελέχη της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης κ.ά.

H κ. Αλίκη Νικηφόρου καταρχάς συνεχάρη τους φοιτητές για την αθρόα συμμετοχή τους στην Ημερίδα. Στη συνέχεια επισήμανε τους δεσμούς των αρχείων με τον πολιτισμό, τους οποίους η Ημερίδα πολύπλευρα προσεγγίζει. Δεσμοί που ενδυναμώθηκαν κυρίως μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν τα κοινωνικά σύνολα κατανόησαν τη σημασία της συλλογικής μνήμης, όπως αυτή παραδίδεται μέσα από τα μνημεία του λόγου, που βρίσκονται εναποτεθειμένα σε Αρχεία και Βιβλιοθήκες. Η σημασία των γραπτών τεκμηρίων που κατέλειπε ο Leonardo da Vinci για την ανάδειξη του έργου και της προσωπικότητάς του ή εκείνων των Αρχείων της Κέρκυρας για την προσέγγιση της εξελικτικής πορείας του πολιτισμού του ιόνιου χώρου σε περισσότερους από επτά αιώνες, αναφέρθηκαν ως ενδεικτικά παραδείγματα. Επισημάνθηκε η εξέλιξη των μεθόδων και πρακτικών της Επιστήμης της Αρχειονομίας και των συνεπειών της στη διάσωση, διατήρηση και αξιοποίηση των αρχειακών πηγών που σημειώθηκε σε διεθνές επίπεδο από το τέλος του 19^ου αι. κι ύστερα, οι οποίες εφαρμόζονται και στη χώρα μας τις τελευταίες δεκαετίες στα Δημόσια Αρχεία, σε συνδυασμό με τον εκσυγχρονισμό των υποδομών τους, όπως και η συμβολή του ΤΑΒΜ στην προετοιμασία ειδικευμένων στελεχών. Τέλος τονίστηκε η τεράστια σημασία των νέων τεχνολογιών στη διάχυση, ανάδειξη και αξιοποίηση των αρχειακών πηγών.

Στην πρώτη εισήγηση ('Το δίκαιο της πληροφορίας και η πρόσβαση στα αρχεία-μοχλός ή εμπόδιο στην ανάπτυξη του πολιτισμού;'), η Αν. Καθ. Μαρία Κανελλοπούλου-Μπότη ανέλυσε το πλέγμα των νομικών διατάξεων που καθορίζουν την πρόσβαση στα δημόσια και ιδιωτικά αρχεία:  το Σύνταγμα, ο Νόμος 1946/1991 για τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), ο Κώδικας Διοικητικής Διαδικασίας, ο Νόμος 2121/1993 για την πνευματική ιδιοκτησία, ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα 679/2018 κ.λπ. Η εισηγήτρια τόνισε τα σημεία όπου οι ρυθμίσεις πρόσβασης στα αρχεία αποτελούν 'μοχλό', ή αντίθετα, εμπόδιo πρόσβασης στα αρχεία που πρέπει δικαιοπολιτικά να αρθεί, με έμφαση στη σημασία των αρχείων ως δημόσια αγαθά που αποτελούν μέρος του πολιτισμού μας. Χαρακτηριστικά, προτείνεται στο νομοσχέδιο υπό διαβούλευση για τον νόμο για τα ΓΑΚ μια εξ ολοκλήρου νέα διάταξη: ‘τα αρχεία και το αρχειακό υλικό είναι δημόσια αγαθά και αποτελούν μέρος της πολιτισμικής  μας κληρονομιάς’.

Η Παρασκευή Γκανάτσιου, φιλόλογος, μουσικολόγος, ΜΔΕ του ΤΑΒΜ/υποψήφια διδάκτορας του ΤΑΒΜ και μέλος της Ομάδας Έργου WebLibLaw, στην εισήγησή της ('Αρχειοθέτηση ιστού και πολιτισμικές ταυτότητες') ανέλυσε τη σχέση της ιστοσυγκομιδής με τις πολιτισμικές ταυτότητες ξεκινώντας από τη έννοια του «εθνικού» για τη διαδικασία αυτή μέσα από παραδείγματα. Η εισηγήτρια τόνσε πόσο προσεκτικοί οφείλουμε να είμαστε, όταν διενεργούμε ιστοσυγκομιδή και αρχειοθετούμε υλικό από τον ιστό, καθώς με τον τρόπο αυτό, συνεισφέρουμε στο μέλλον, όσον αφορά στη διατήρηση και ανάπτυξη του πολιτισμού μας. Αναφέρθηκε σε ζητήματα ορολογίας, σε εύλογα ερωτήματα όπως πότε ποιος, πώς και γιατί 'ιστο-αρχειοθετεί'. Εξάλλου η διενέργεια αυτή έχει ήδη θεσμοθετηθεί με νόμο και διευρύνεται η θεσμοθέτησή της σε ολοένα και μεγαλύτερο πεδίο χωρών.  Ο σύγχρονος πολίτης, ως 'netizen', διάγει βίο μέσα σε μία «κοινωνία-βάση δεδομένων ή σε «μία κοινωνία βάσει δεδομένων» όπως χαρακτηριστικά διατυπώνει ο διάσημος φιλόσοφος της πληροφορίας και Καθηγητής της Όξφόρδης, έδρα Δεοντολογίας της Πληροφορίας, Luciano Floridi. Η κ. Γκανάτσιου τόνισε ότι το ζήτημα του «ποιος είναι» ο σύγχρονος άνθρωπος χτίζεται/επαναπροσδιορίζεται και δια μέσου της «ζωής του» στο διαδίκτυο. Επίσης, η  ιστοσυγκομιδή επηρεάζει τη φυσιογνωμία των πολιτιστικών ιδρυμάτων, βιβλιοθηκών, μουσείων, χώρων μνήμης, ευλόγως την έρευνα αλλά και την παραγωγή, τη διάθεση και τη δημιουργία νέων πολιτισμικών αγαθών. Ακολούθως, η ομιλήτρια αναφέρθηκε σε ζητήματα που αναδύονται από την προσπάθεια διατήρησης τμημάτων του ιστού εις το διηνεκές όχι μόνο από την άποψη της μνήμης και των κάθε φορά νέων πολιτισμικών αναγνώσεων των αρχείων αλλά επιπλέον από την άποψη του δικαιώματος του ανθρώπου στη λήθη κάτι που δεν είναι αυτονόητο. Τέλος εστίασε σε ζητήματα ανοιχτότητας, ανοιχτής πρόσβασης, της έννοιας του «δημόσιου κτήματος» σε άμεση σχέση με το θέμα της ομιλίας της.

Η επόμενη εισήγηση ('Τι δεν μπορεί να γίνει με την εξόρυξη κειμένων και δεδομένων στην Ελλάδα, ακόμη') του Μαρίνου Παπαδόπουλου, Δικηγόρου, LLM, ΔΝ, Νομικού Συμβούλου της Εθνικής Βιβλιοθήκης (ΕΒΕ), και επικεφαλής της Ομάδας Έργου ΙΠ WebLibLaw αφορούσε τη προστασία του ατομικού δικαιώματος στην επιστημονική έρευνα που έχει συνταγματικό έρεισμα στο ελληνικό δίκαιο (άρ. 16 παρ. 1, εδ. 1 Σ) σε σχέση τόσο με την πνευματική ιδιοκτησία (N. 2121/1993) όσο και πέραν αυτής και δη σε σχέση με το ειδικό νομικό πλαίσιο έρευνας και τεχνολογίας (N. 3653/2008). O εισηγητής τόνισε αφενός ότι το υφιστάμενο νομικό πλαίσιο δεν παρέχει επαρκή νομική προστασία του δικαιώματος στην επιστημονική έρευνα και αφετέρου, ότι, όπως διαφαίνεται από την πρόταση Οδηγίας για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας στην Ενιαία Ψηφιακή Αγορά, το δικαίωμα στην επιστημονική έρευνα, που ήδη αναγνωρίζεται ως προαιρετικός περιορισμός του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας με την Οδηγία 2001/29/ΕΚ, είναι νομικό θεμέλιο για τον αναγκαστικό περιορισμό της πνευματικής ιδιοκτησίας χάριν εξόρυξης κειμένων και δεδομένων (Text & Data Mining) που προβλέπεται στην πρόταση Οδηγίας για την πνευματική ιδιοκτησία στην Ενιαία Ψηφιακή Αγορά. Τόνισε, επίσης, ότι η αναμενόμενη νέα Οδηγία για την πνευματική ιδιοκτησία στην Ενιαία Ψηφιακή Αγορά προβλέποντας τον αναγκαστικό περιορισμό της πνευματικής ιδιοκτησίας χάριν εξόρυξης κειμένων και δεδομένων για επιστημονική έρευνα αποτελεί αιτία κι αφορμή για τροποποίηση του υφιστάμενου νομικού πλαισίου ώστε το δικαίωμα στην επιστημονική έρευνα να τύχει πλήρους προστασίας τόσο στη θετική όσο και στην αρνητική έκφανση του δικαιώματος αυτού.

Η Βιχελμίνα Ζάχου, ιστορικός, Δρ του ΤΑΒΜ υπό διορισμό ως Επίκουρη Καθηγήτρια Λατινικής Παλαιογραφίας και Διπλωματικής, στην εισηγησή της ('Οι πηγές ως σημείο αναφοοράς του διπλωματιστή και του αρχειονόμου') ανέλυσε τη σχέση αλληλεπίδρασης διπλωματιστή και αρχειονόμου ως προς την οργάνωση των αρχειακών πηγών. Ο διπλωματιστής μελετά τη γένεση και τη μορφή των εγγράφων και επεξεργάζεται το περιεχόμενο του εγγράφου και τους τυπικούς κανόνες που διέπουν τη νομιμότητά του, ενώ τον αρχειονόμο απασχολεί η διαδικασία δημιουργίας του αρχείου (το οποίο νοείται ως δέσμη εγγράφων) κάθε οργανισμού και η παράδοση αυτού του αρχικού πυρήνα εγγράφων μέχρι την τελική διαμόρφωσή του. Έτσι, ο αρχειονόμος για να αναδιατάσσει ένα αρχειακό υλικό και να ανακατασκευάσει την προέλευσή του, την αρχική του δομή και τυχόν μεταγενέστερες τροποποιήσεις, πρέπει να ανατρέξει στη διπλωματική ανάλυση των εγγράφων αφού κάθε έγγραφο έχει το δικό του ιστορικο-ζωτικό κύκλο.

Ο Ονούφριος Παυλογιάννης, Δρ Ιστορίας, ΕΔΙΠ του ΤΑΒΜ, στην ομιλία του με τίτλο 'Αρχεία αθλητισμού και γυμναστικής: μια ξεχασμένη ιστορία, μια νέα πολιτισμική αναγκαιότητα', προσέγγισε αρχικά τη σχέση της αρχειακής έρευνας με την πολιτισμική στροφή στην ιστορία καθώς και την απαξίωση που γνώρισαν οι σωματικές και αθλητικές δραστηριότητες από την επιστήμη και τη διανόηση και στη συνέχεια μας γύρισε πίσω στα τέλη του 19^ου και στις αρχές του 20^ου αι. με την ερευνά του στα αρχεία των αθλητικών και γυμναστικών συλλόγων της Κέρκυρας. Προέβη, επίσης, σε σημαντικές παρατηρήσεις με βάση τα καταστατικά των συλλόγων αυτών και άλλο υλικό από τα αρχεία τους, τονίζοντας πόσο στενή είναι η σχέση του αθλητισμού με τον πολιτισμό, και άρα, πόσο καίρια είναι η σχετική έρευνα στα αρχεία.

Στην επόμενη εισήγηση, ο Χρήστος Ζαμπακόλας, αρχειονόμος και διδάκτωρ Αρχειονομίας, διδάσκων στο ΤΑΒΜ, με την ομιλία του 'Αρχειονομία και διατήρηση της ιστορικής μνήμης. Η ανάγκη για ένα "πολιτισμικό" σχέδιο' επικεντρώθηκε στο ρόλο του αρχειονόμου στην διάσωση της πληροφορίας και της υπάρχουσας πολιτισμικής κληρονομίας μέσα από τη διατήρηση της τοπικής ιστορικής μνήμης. Με έναυσμα την έννοια του «πολιτισμικού σχεδίου» που εισηγήθηκε ο Σπ. Ασδραχάς και παράδειγμα το «Αρχείο Κώστας Λαζαρίδης» στο Κουκούλι Ζαγορίου στα Ιωάννινα, εξετάστηκαν οι τρόποι με τους οποίους ο αρχειονόμος, με υπευθυνότητα και ακαδημαϊκή κατάρτιση, μπορεί να εργαστεί στην κατεύθυνση της ευαισθητοποίησης του κοινού κατά τρόπο δυναμικό ως προς τη διάσωση του αρχειακού του κεφαλαίου.

Η Γιάννα Δημητρίου, φιλόλογος, Δρ Αρχειονομίας, ανέπτυξε το θέμα 'Ψηφίδες ιστορίας και πολιτισμού στα ΓΑΚ Αρχεία Ν Κερκύρας-το Ιόνιο Κράτος 1815-1864', παραθέτοντας σημαντικά στοιχεία για τα Αρχεία της Κερκύρας σε σχέση με την ανάπτυξη του πολιτισμού και τονίζοντας τη μοναδικότητα και τον πλούτο τους για την έρευνα με αρχειακές σειρές, οι οποίες αποτελούν πηγές διαρκούς αναζήτησης και συζήτησης και συμβάλλουν καθοριστικά  στην ασφαλή προσέγγιση της πολιτιστικής κληρονομιάς στο σύνολό της.

Την Ημερίδα έκλεισε ο Επίκουρος Καθηγητής Αρχειονομίας του ΤΑΒΜ, Μανόλης Δρακάκης, ο οποίος με τίτλο 'Κρήτη-Κέρκυρα: Αρχειακά τεκμήρια μιας συνέχειας', ανέφερε δημοσιευμένα και ανέκδοτα αρχειακά τεκμήρια, διάσπαρτα στο χρόνο (16^ος-20^ος αιώνας), που προσπαθούν να δώσουν μέσα από την «ασημαντότητα» των καθημερινών ηρώων-δημιουργών τους, ιστορικά στιγμιότυπα  της μακράς συνέχειας στις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές σχέσεις της δυτικής Ανατολής του ελληνικού χώρου, της Κρήτης και της Κέρκυρας.