Αντικείμενο του μαθήματος είναι η διαχείριση του παλαιού και σπάνιου βιβλιακού υλικού, χειρόγραφου και έντυπου, που φυλάσσεται σε ειδικές συλλογές δημοσίων, εκκλησιαστικών, μοναστηριακών και ιδιωτικών αρχείων, βιβλιοθηκών, ιδρυμάτων και μουσείων. Το μάθημα διακρίνεται σε δύο βασικές ενότητες που αφορούν στο χειρόγραφο και έντυπο βιβλίο (αν και εξετάζονται δειγματοληπτικά και άλλες οντότητες παλαιού και σπάνιου υλικού, όπως ειλητάρια, λυτά έγγραφα, σπαράγματα χειρογράφων, χάρτες κ.ά. και προβάλλονται παγκόσμιες και εθνικές έντυπες και ηλεκτρονικές συλλογές τους).
Ειδικότερα, παρουσιάζεται αρχικά η διαδικασία παραγωγής και διακίνησης του χειρόγραφου και έντυπου βιβλίου, η δομή του κώδικα ως της κατεξοχήν μορφής του βιβλίου, οι συνθήκες διακίνησης και το περιβάλλον της ανάγνωσης του χειρόγραφου και έπειτα του έντυπου βιβλίου κατά την Αρχαιότητα, τον Μεσαίωνα και τον Πρώιμο Σύγχρονο Κόσμο. Εξετάζεται, επίσης, τόσο το νομικό πλαίσιο που διέπει τις συλλογές σπάνιου υλικού όσο και οι μέχρι στιγμής πρακτικές διαχείρισης του παλαιού και σπάνιου βιβλιακού υλικού και εντοπίζονται τα προβλήματα και οι αδυναμίες τους. Ακόμη, διερευνώνται οι πολιτικές ανάδειξης του χειρόγραφου και έντυπου βιβλίου, η διαχείρισή του, η προβολή και η φύλαξή του, καθώς και οι ανάγκες που ανακύπτουν κατά τη σύγχρονη ψηφιακή εποχή. Τέλος, επιχειρείται η παρουσίαση άλλου περγαμηνού και χαρτώου υλικού (ειλητάρια, λυτά έγγραφα, σπαράγματα κ.ά.) που φυλάσσεται σε αρχεία, βιβλιοθήκες και μουσεία και συζητείται η διαχείριση και η φύλαξή τους.
Σκοπός του μαθήματος είναι η γνωριμία με τις συλλογές του παλαιού και σπάνιου βιβλιακού υλικού που φυλάσσονται σε αρχεία, βιβλιοθήκες και μουσεία και η διαχείρισή τους, που αφορά την ανάδειξη, τη διαχείριση, την προβολή και τη φύλαξή του στη σύγχρονη εποχή.
Μετά από την ολοκλήρωση του μαθήματος οι φοιτητές/-τριες θα είναι σε θέση να:
Το περιεχόμενο του μαθήματος έχει ως ακολούθως:
Εβδομάδα 1η: Εισαγωγή στις έννοιες «παλαιό» και «σπάνιο» υλικό, όπως ορίζεται σε περιβάλλοντα διαχείρισης πολιτισμικής πληροφορίας και υπηρεσιών πληροφόρησής τους. Εντοπισμός, συλλογές και φύλαξη παλαιών και σπάνιων βιβλίων, ισχύον νομικό πλαίσιο και περιγραφή της σύγχρονης κατάστασης.
Εβδομάδα 2η: Ιστορική αναδρομή: τόπος, χρόνος και συνθήκες παραγωγής βιβλίων και συγκρότηση βιβλιοθηκών και συλλογών βιβλίων κατά την Αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα. Επαγγελματίες και ιδιώτες αντιγραφείς χειρογράφων κωδίκων, αναγνωστική δραστηριότητα και πρακτική.
Εβδομάδα 3η: Το χειρόγραφο βιβλίο. Δομή και συγκρότηση του κώδικα, υλικά γραφής, τεχνικές δημιουργίας του.
Εβδομάδα 4η: Έντυποι και ηλεκτρονικοί κατάλογοι χειρογράφων, αρχές καταλογογράφησης, σύγχρονες πρακτικές, δεδομένα και ζητούμενα.
Εβδομάδα 5η: Πρόσβαση στις συλλογές χειρογράφων: φυσική πρόσβαση, κίνδυνοι και περιορισμοί – ηλεκτρονική πρόσβαση, ψηφιοποίηση υλικού. Παγκόσμιες και εθνικές βάσεις δεδομένων χειρογράφων βιβλίων. Προβλήματα διάθεσης και φύλαξης των χειρογράφων.
Εβδομάδα 6η: Πολιτικές ανάδειξης, διάθεσης και πρόσβασης σε συλλογές χειρογράφων στην ηλεκτρονική εποχή. Εκθέσεις και ομιλίες, κατάλογοι εκθέσεων, τρόποι διάθεσης των ψηφιακών συλλογών, προστασία και συντήρηση των φυσικών αντικειμένων.
Εβδομάδα 7η: Άλλες συλλογές περγαμηνού και χαρτώου υλικού: ειλητάρια, λυτά έγγραφα, σπαράγματα, χάρτες σε ελληνικές βιβλιοθήκες. Ανάδειξη, διάθεση και προβολή του υλικού, συντήρηση και φύλαξη.
Εβδομάδα 8η: Θέματα ασφάλειας, συντήρησης και φύλαξης χειρογράφων βιβλίων. Ψηφιοποίηση υλικού, αντικείμενο της ψηφιακής παλαιογραφίας και κωδικολογίας (digital palaeography and codicology).
Εβδομάδα 9η: Το έντυπο βιβλίο: θέματα ορολογίας του παλαιού και σπάνιου υλικού (αρχέτυπα, παλαίτυπα, μονόφυλλα, δίφυλλα κ.ά.). Αναγνωστική δραστηριότητα και πρακτική μετά από την Τυπογραφία (αναγνωστικές εταιρείες, λέσχες ανάγνωσης, διακίνηση υλικού), συγκρότηση βιβλιοθηκών.
Εβδομάδα 10η: Μορφές καταλογογράφησης, πολιτικές ανάδειξης και προβολής του παλαιού και σπάνιου έντυπου βιβλίου.
Εβδομάδα 11η: Παρουσιάσεις εργασιών, συζήτηση, ανατροφοδότηση.
Εβδομάδα 12η: Παρουσιάσεις εργασιών, συζήτηση, ανατροφοδότηση.
Εβδομάδα 13η: Επιλογικό μάθημα: Μετά από την κριτική παρουσίαση των εργασιών συζητούνται οι δυσκολίες στη διαχείριση παλαιού και σπάνιου υλικού, προτείνονται λύσεις στα προβλήματα που διατυπώθηκαν και προωθούνται πολιτικές ανάδειξης των συλλογών αυτών.
- Προτεινόμενη Βιβλιογραφία:
M.-L. Agati, «Κωδικολογία: σύγχρονες κατευθύνσεις και νέα όρια», Βυζαντινά Σύμμεικτα 21.1 (2011), 195-216
P.Andrist, P.Canart, M. Maniaci (eds), La syntaxe du codex. Essai de codicologie structurale, Turhout 2013
Binggeli, M. Cassin, M. Detoraki (eds), Bibliothèques grecques dans l’Empire ottoman, Turnhout 2020
G. Cavallo– R. Chartier, Ιστορία της ανάγνωσης στον δυτικό κόσμο, επιστ. επιμέλεια: Χρ. Μπάνου, Αθήνα 2008
G. Cavallo, Η ανάγνωση στο Βυζάντιο, μτφρ.: Σ. Τσοχανταρίδου-P.Odorico, Αθήνα 2008
Ciula, “Digital palaeography: What is digital about it?”, Digital Scholarship in the Humanities32.3 (2017), 89-105
Degni, P. Eleuteri, M. Maniaci (eds), Greek Manuscript Cataloguing: Past, Present, and Future, Turnhout 2018
B. Horst, Το βιβλίο στην αρχαιότητα, μτφρ. Δ. Γεωργοβασίλης, Αθήνα 2008
H. Hunger, Ο κόσμος του βυζαντινού βιβλίου. Γραφή και ανάγνωση στο Βυζάντιο, μτφρ: Γ. Βασίλαρος – επιμ.: Τ. Κόλλιας, Αθήνα 1995
Giannouli & E. Schiffer (eds.), From manuscripts to books / Vom Codex zur Edition. Proceedings of the international workshop on textual criticism and editorial practice for byzantine texts (Vienna, 10-11 December 2009), Wien 2011
N.Golob, J.Vodopivec Tomažič(eds), Theoretical Approaches and Practical Solutions, Turnhout 2017
McKitterick, The invention of Rare Books. Private Interest and Public Memory 1600-1840, Cambridge 2018
L. D. Reynolds– N. G. Wilson, Αντιγραφείς και Φιλόλογοι. Το ιστορικό της παράδοσης των κλασικών κειμένων, μτφρ. Ν. Μ. Παναγιωτάκης, Αθήνα1981
Shailor, C. Dutschke (eds), Scribes and the Presentation of Texts (from Antiquity to c. 1550). Proceedings of the 20th Colloquium of the Comitée international de paléographie latine. Beinecke Rare Book & Manuscript Library, Yale University (New Haven, September 6-8, 2017), Turnhout 2021
- Συναφή επιστημονικά περιοδικά:
Βιβλιοαμφιάστης (2009 – )
Scripta. An International Journal of Codicology and Palaeography (2008 – )
Scriptorium (2000 – )
Συνδυασμός εξ αποστάσεως σύγχρονης εκπαίδευσης με διά ζώσης διδασκαλία.
Δια ζώσης, πρόσωπο με πρόσωπο: δύο (2) διαλέξεις ανά εξάμηνο.
Εξ αποστάσεως εκπαίδευση (χρήση σύγχρονης πλατφόρμας ZOOM): έντεκα (11) διαλέξεις
Χρήση ασύγχρονης πλατφόρμας Opencourses του Ιονίου Πανεπιστημίου
Υποστήριξη διδασκαλίας/μαθησιακής διαδικασίας μέσω της πλατφόρμας ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης Open courses του Ιονίου Πανεπιστημίου (χώρος εγγράφων, ανακοινώσεις, ανάρτηση σημειώσεων και αρχείων, ομάδες χρηστών, online εργασίες μαθήματος, ανταλλαγή αρχείων κ.o.κ.)
Χρήση Πλατφόρμας Zoom για τη σύγχρονη διδασκαλία και την επικοινωνία με τους /τις φοιτητές/τριες.
Χρήση προγράμματος γλωσσικής επεξεργασίας Turnitin για τον έλεγχο ομοιότητας κειμένων κατά την εκπόνηση και αξιολόγηση εργασιών και ασκήσεων μαθήματος.
Ελληνική γλώσσα
Ατομική, απαλλακτική γραπτή εργασία. Παρουσίαση εργασίας στην εξεταστική περίοδο
Κριτήρια-οδηγίες: Οδηγίες για την εργασία (επιλογή θέματος, μεθοδολογία, δομή εργασίας, χρονοδιάγραμμα παράδοσης εργασίας, παρουσίαση, κριτήρια αξιολόγησης) υπάρχουν σε ειδικό αρχείο αναρτημένο στην πλατφόρμα opencourses του Ιονίου Παν/μίου, στον χώρο του οικείου μαθήματος.
Στο τρίτο μάθημα αφιερώνεται μια ώρα για την εκπόνηση των εργασιών και την επιλογή του θέματος και καθ’ όλη τη διάρκεια του εξαμήνου υπάρχει επικοινωνία με τους φοιτητές για την εκπόνηση της εργασίας, καθώς και για απορίες που τυχόν υπάρχουν.
